Tomaten zaaien : alle info die je nodig hebt.

In dit artikel vind je alle belangrijke info die je nodig hebt om tomaten te zaaien.

tomaten zaaien

Het zaaiseizoen voor tomaten is begonnen. Sommigen beginnen al in februari, maar de meest gekozen maand is maart. Eerder in de maand zaaien voor de kastomaten en wat later op de maand zaaien voor de tomaten in open lucht.

In dit artikel lees je niet de ideale en perfecte omstandigheden om te zaaien (bestaan die wel?) maar tips en bedenkingen opdat ook de hobbytuinder met soms eenvoudige middelen toch tot een goed resultaat kan komen. Deze zijn ook gebaseerd op de vele lezersbijdragen, mails en op discussiemomenten tijdens de voordrachten. Met voorbeelden onderaan het artikel.

Eigenlijk is tomaten zaaien niet zo moeilijk. De echte uitdaging begint pas als de plantjes gekiemd zijn. De drie sleutelwoorden bij het zaaien zijn dan ook warmte, vocht en licht. Enkel wie in een verwarmde kas kan zaaien en opkweken is in de watten gelegd wat betreft warmte én licht. En dat zijn er niet zoveel, denk ik…

Warmte
Warmte is heel belangrijk voor de kieming. Plaats het zaaibakje op de warmste plaats die je hebt. Licht is nu minder belangrijk. Je staat versteld wat een verschil in kiemduur er is tussen pakweg 18°C zaaitemperatuur en 25°C zaaitemperatuur. Door een snelle kieming win je al snel enkele dagen tot een week.

Hier geldt dus, tot aan de kieming, hoe warmer hoe beter. 25°C is ideaal.

Beschik je niet over zo’n warme plaats, dan kan je een propagator kopen of gebruiken.

Als die te duur is kan je er ook voor zorgen dat op zijn minst overdag de temperatuur overdag 20-25°C bedraagt. Dan plaats je de zaaikistjes in een minikas of dek je ze af met een glasplaat(je). Het geheel plaats je nu op de meest zonnige plaats. Met wat geluk heb je wel enkele dagen heel veel warmte in de minikas. Bij zonnig weer kan je de zaaiopstelling overdag in de kas zetten als je die hebt en ’s nachts binnen. Zo warmt de zaaigrond goed op en is een tijdelijke afkoeling ’s nachts minder erg.

Licht
tomaten-zaaien
Als het stengeltje  zichtbaar wordt moeten de zaailingen verplaatst worden naar de plaats met het meeste licht. Temperatuur speelt nu een ondergeschikte rol maar moet gemiddeld over 24 uur toch wel minimum 16°C zijn en overdag liefst 18-19-20°C. Kamertemperatuur dus.

Het is de bedoeling om zo weinig mogelijk rek in de planten te hebben. Bij weinig licht is het beter de temperatuur niet te hoog te laten oplopen. Rek of “fileren” zoals vakmensen dit noemen wordt wordt veroorzaakt door te hoge temperatuur en te weinig licht.

Ook zullen de plantjes zich rekken naar het licht toe als er niet van alle kanten even veel licht komt. Zoals bij een raam binnenshuis. Je zal het zaaibakje om de paar dagen best omdraaien om te schuin groeien te vermijden.

Bij veel licht (zon) mag de temperatuur gerust wat oplopen, op een troosteloze dag staan de plantjes beter bij 18°C. In dat verband is ook de nachttemperatuur belangrijk. Een koele nacht zal de rek uit de planten halen. Verplaatsen van de plantjes naar een koelere plaats behoort tot de mogelijkheden.

Nogal wat liefhebbers zorgen voor bijbelichting tijdens de dag met TL-armaturen. Meer daarover in de voorbeelden onderaan dit artikel.

Vocht
Maak het zaaisubstraat de dag voor het zaaien goed vochtig. Na het afdekken van de zaadjes maken we ook de afdekgrond vochtig met een nevelspuit. Het vocht houden we in het zaaibakje door af te dekken met een glasplaat, het in een minikasje te plaatsen of plastiekfolie te gebruiken. Controleer de zaaigrond tijdens de kieming en voorkom dat die uitdroogt. Bevochtigen doen we dan met een nevelspuit. Bij twijfel is het beter iets te bevochtigen dan het risico te lopen dat het kiemende zaadje vocht te kort komt.

Digimax A50 / KENOX Q2

Zaaisubstraat
Koop zaai- en stekgrond of gebruik gewone potgrond maar zorg dat de zaaigrond voldoende fijn is door bijvoorbeeld te zeven. Vul het zaaibakje en druk aan met een plankje.
Mengen met zand zorgt voor een luchtiger substraat. Zo vermijd je dat na het water geven het substraat te nat blijft met groeiproblemen tot gevolg. Je zal wel eens een keertje meer moeten water geven, maar anderszijds heb je de watergift beter in de hand om eventueel later de groei wat te remmen.

Zaaiafstand
Verdeel de zaadjes gelijkmatig over het zaaibakje. Het is goed om wat ruim te zaaien. Heb je niet zo veel zaadjes is de beste methode ze één per één te verdelen. Twee tot drie centimeter is dan een ideale afstand. Zo kunt u het verspenen wat uitstellen. En hebt u gedurende langere tijd minder plaats nodig om de plantjes op te kweken. De plaats op een zonnige en warme vensterbank of bij een groot venster is immers beperkt.

Sommigen zaaien rechstreeks in potjes, wat natuurlijk veel extra plaats vraagt en dit al van in het begin.

In trays zaaien behoort ook tot de mogelijkheden. Maar heeft twee nadelen. Ten eerste is ieder plantje voorzien van vrij weinig grond, waardoor het kan voorkomen dat het ene plantje te droog komt te staan en het andere niet. Ook het uit de trays verwijderen van de plantjes bij het verspenen verloopt niet altijd even makkelijk.

Digimax A50 / KENOX Q2 Digimax A50 / KENOX Q2

Afdekgrond
Dek de zaadjes af met 4 tot 5 mm gezeefde zaaigrond of met een fijngemaakt mengsel van potgrond en wit zand.

Zaaibakje
Bij kleine hoeveelheden is een minikasje ideaal. Bij het raam geplaatst wordt het daarin al snel warmer dan de kamertemperatuur. Zo komt de gemiddelde temperatuur uiteindelijk hoger dan de kamertemperatuur.

Moet je meer zaaien dan enkele plantjes en/of is er geen minikas ter beschikking dan kan je het zaaikistje “verpakken in plastiekfolie” of plaatsen in een grotere bak met een glasplaat er op. Hobbytuinders zijn zeer inventief in het zoeken naar zaaibakjes. Geef in ieder geval de voorkeur aan een zaaibakje met drainagegaatjes zodat er geen stilstaand water in het bakje blijft staan.

Een greep uit de duizenden mogelijkheden op tomaten te zaaien

Opmerkingen en jouw eigen zaaimethode zijn welkom onderaan dit artikel. Of gewoon een foto van jou zaaiopstelling kan ook. Stuur de foto’s naar lezersbijdrage@plantaardig.com en ze worden achteraf bij jou bericht onderaan dit artikel geplaatst.

55 gedachten over “Tomaten zaaien : alle info die je nodig hebt.”

  1. Ik heb hier een pakje kerstomaten zaadjes gevonden (‘Sweetie’) en op het pakje staat dat ze al in januari binnen kunnen gezaaid worden. Kan dit wel? Het lijkt mij wel heel vroeg om te tomaten te beginnen zaaien. Is dit misschien een speciale vroege soort en heeft iemand al ervaring met dit type kerstomaat?
    Groetjes
    Kyle

    1. Kyle, Sweetie is een kers tomaatje maar niet een vroegere dan anderen. Ik zou pas zaaien einde februari of zelfs half maart, dan zullen de plantjes veel sneller groeien. Groeten Tuinman Peter

  2. Het binnenshuis zaaiseizoen is weer begonnen en ik had een vraagje over belichten. Hier en daar lees ik dat er mensen zijn die belichten met tl lampen. Sommigen noemen dit groeilampen anderen dan weer tl lampen. Zijn dit speciale tl lampen? Of gewone dagdagelijkse tl lampen van 6500 K? Vroeger zette ik de plantjes (na kiemen op de radiator in de keuken) gewoon op de vensterbank in de keuken en dat lukte perfect aangezien we in een oud (slecht geisoleerd) huis woonden en er voldoende afkoeling was ’s nachts en zelf tijdens de dag als we werken waren om strekken te voorkomen. Echter we zijn verhuist en in de nieuwe woning is het ’s morgens nog altijd 20-21 graden en dus staan die plantjes 24 op 24 zo warm en ik vermoed dat ze te slap zullen zijn zonder belichting.

    Alvast bedankt voor de reacties

    groeten

    Piet

    1. Ik heb dus belicht met gewone tl armaturen (6500 kelvin) en ik moet zeggen dat het voorlopig goed gaat. heb momenteel naar mijn gedacht iets te lichte stelen bij de tomaten en ga proberen de temperatuur naar beneden te halen tijdens de nacht (venster op kip) om dit te vermijden. Want nu blijft de temperatuur minimum 18-20° ’s nachts en dat is te veel. Ik belicht van 7.00 tot 22.00 welliswaar met een onderbreking van 4 uur van 11.00 tot 15.00. De planten staan tot op max 80 cm van het raam.

      groeten

      piet

      1. Planten zijn intussen 25a30 cm hoog. Ik ben tevreden qua resultaat (vind ze redelijk qua stevigheid en zeker niet gerokken). Gezien hun grootte heb ik ze zondag 6/3 verhuisd naar de tunnelserre (niet verwarmd). Daarin heb ik een soort omhulsel gemaakt met purplaten van 5 cm met doorzichtige plastic erop zodanig dat de temperatuur ’s nachts zeker niet onder 0 gaat, dus een soort serre in de serre. Als veiligheid staat er in die bak ook nog een electrische serreverwarmer die aanslaat bij 3 graden. (tot op vandaag nog niet gebeurd. Nietegenstaande de sneeuw van maandag)

        groeten

        Piet

        ps: ben nu eens benieuwd of het vroeg zaaien en planten wel de moeite waard is qua vroeg oogsten.

      2. Om het fileren van de plantjes te beperken ga ik als volgt te werk. Alles binneshuis op de vensterbank op een klein verhoogje zodat maximaal licht benut kan worden. Zaaien in een bakje, eind februari. Ze worden liggend verspeent in een heel klein potje, eierdopje om te beginnen en telkens het plantje te hoog word verplant ik met kluit en al in een grotere pot waarbij ik de kluit liggend onderstop. Finaal gezien groeit de plant a.h.w. met de wortels omhoog.Ik plant ze niet uit voor er duidelijk bloemknop te zien is en een paar dagen afgehard. Ik kweek ze heel droog op. Hoeveelheid gietwater word met de weegschaal bepaald. Na uitplanten nog droog opkweken, eens goed in de bloei laat ik de planten los.

  3. L.S.
    Onlangs kocht ik in de supermarkt enkele tomaten. Bij het openmaken van een tomaat zag ik dat de pitjes al begonnen uit te lopen. Ze waren al bijna zo groot als mini taugé’tjes. Nog even wachten en je krijgt zowaar een tomaat in een tomaat. Is dit normaal? Is dit een voorbeeld van een soort ongecontroleerde celdeling in de tomaat? Zo ja, duidt dit op een soort kanker voor tomaten? Is dit een vaker voorkomend proces bij snel laten groeien van tomaten door langdurige blootstelling aan te hoge temperaturen? Wie weet het goede antwoord?
    Groet,
    Jan

    1. Jan, dit verschijnsel van zaden die reeds ontkiemen in rijpe vruchten heb ik reeds meermaals gezien bij besheesters die langdurig goed blijven. vb Skimmia reversiana(dit is een besheester die zijn rijpe vruchten maanden behoud aan de trossen), hier heb ik reeds meermaals gezien dat de zaden optspruiten tot groene plantjes terwijl die nog aan de plant hangen. Ik denk dat dit een natuurlijk proces is, of dat dit gestimuleerd is door scheikundige stoffen? Daar heb ik geen weet van. Dat het bizar lijkt, dat is het wel. Kunnen we dit proces sturen. Hier kan ik niet op antwoorden. Groeten Tuinman Peter

      1. Als je de tomaten koopt bij de groenten in de winkel hoef je ze gewoon in de fruitschaal te laten liggen, na ruim twee weken komen er uit de zaadjes nieuwe plantjes. Zelf heb ik er nooit iets mee gedaan, behalve dat ik ze weggooide, maar ik ga het een keer proberen. Groetjes Coby.

  4. Hallo ik lees ook veel over het dieven maar begrijp dit niet zo goed ook tekeningen die ik zie zijn mij niet echt duidelijk is hier een duidelijke uitleg over?

    1. Er staat inderdaad veel op de site over dieven. Zoals http://www.plantaardig.com/groenteninfo/berichten/over-tomaten-dieven/
      Maar voor de absolute beginner misschien dit. In de bladoksels, dat wil zeggen waar het blad aan de stengel van de tomatenplant vast zit groeit een dief, dwz een nieuw scheutje. Dit wordt verwijderd. Maar er zijn uitzonderingen en variaties hier op, vandaar het bovenstaand artikel
      groeten,
      Luc
      http://groenten-boek.plantaardig.com

  5. Hallo na verspenen en plantje in potten op terras gezet zijn mijn planten nu na vier weken ongeveer een 15cm groot ik geef iedere dag water en ze zien er goed uit dus volgens mij mag dit nu het twee dagen regent haal ik ze binnen is dit nodig?en hoelang is het wachten eer men mini tomaatjes kan plukken weet wel niet welke soort ik heb dank voor reactie……………

    1. Binnenhalen bij regen kan wel goed zijn ter preventie van tomatenziekte. Maar beperk de ‘binnentijd’. Voor een buitje zet je ze niet binnen. Voor twee dagen wel. Let wel bijna niemand doet dit…. Een overkapping of afdak is een beter idee. Oogst mag je verwachten 6-7 weken na de bloei. Dat wordt eind augustus vrees ik.

  6. Hallo,
    Een leuke website is dat hier :-) ! Ik heb in maart tomaten gezaaid en ik heb ze 2 weken geleden buiten geplant. Ik had er enkele te veel, die heb ik binnen AZ het grote raam staan. Nu merk ik op dat mijn plantjes buiten er minder fris uitzien. Sommigen krijgen een donkere kleur en groeien niet zo goed, een enkel plantje krijgt gele bladeren en ze lijken te verschrompelen. Binnen lijken mijn plantjes het beter te doen. Iemand een idee waaraan dit kan liggen?
    Dank u, silvie

    1. Waarschijnlijk te wijten aan het minder goede weer de afgelopen week. Donkerder blad wijst op geremde groei, in dit geval waarschijnlijk door de kou. Geel blad wijst dan weer op natte grond. Het wordt beter als de temperatuur stijgt en het minder regent zoals vandaag, even geduld… uiteindelijk zullen die buiten het beter doen dan die binnen.

      1. Ok, bedankt, dan ben ik in blijde verwachting :-).
        Groetjes,
        Silvie

      2. Goed om weten, mijn zelf gezaaide tomaten doen het zeer goed in de serre, enkel zie ik wat gele vlekken bij een paar tomatenplanten op de onderste bladeren, dus ga ik de tijd van water geven met de druppelslang inkorten, en het resultaat afwachten.
        Bedankt
        Roger

  7. Hallo ik heb mini tomaatjes gezaaied doordat ik op een appartementje woon laat ik ze binnen kiemen na het kiemen kan ik ze op terras zetten mogen ze veel zon hebben en moet ik deze veel water geven????dank voor reacties………

  8. kan je kers tomaten en pruim tomaten meteen buiten zetten of moet ik ze eerst kweken, ik wil ze het liefst meteen in volle grond zetten.

    MvG
    Roy

      1. 1. Tomaat komt oorspronkelijk uit Mexico.
        2. Deze morgen vroor het, en dat kan nog tot 15 mei.
        Dus: inderdaad eerst binnen opkweken, en pas na 15 mei buiten planten.

  9. Ik heb tomaten gezaaid in een overdekte zaaibak, in potgrond zonder zand (de volgende keer doe ik er zand bij), en ze stonden snel boven, maar nu zijn ze 5 cm en hebben rek. Nu staan ze een week op een zonnige plaats niet overdekt en ze zien er beter uit.
    De vraag is , laat ik ze doorgroeien of moeten ze weg?
    Wat is de bemesting voor plantjes, of tomaten in opgroei, en wanneer mag men beginnen met bemesten?
    Nog eens bedankt allemaal want ik heb hier al heel veel nuttige informatie gekregen.
    MVG Roger

    1. beste.
      scrol eens naar boven en veel van uw vragen zijn opgelost als je de hele kolom leest.
      begin boven aan “tomaten zaaien” alle info die je nodig hebt.
      m v g
      fil

    2. Roger, dat komt wel goed met die tomatenplanten. Er is nu wel heel veel licht.
      Eigenlijk moet je tomaten in opgroei niet veel bemesten, de goed potgrond bevat voldoende voeding. Merk je toch wat bladverbleking bij het einde van de opkweek, gebruik dan wat vloeibare meststof die je makkelijk kan doseren in het water, zo heb je geen verbranding van de wortels.

    1. goede morgen Jan.
      als de plantjes te donker staan dan schieten ze de hoogte in , dat noemt men rek(de stengels worden dan te lang en te teer)
      lees het artikel hier boven en je zult zien wat je moet doen.
      m v g
      fil

  10. Hierbij de foto’s van Frans
    Deze tomaat is van het ras “Homestead”.

    Gewoon geteeld zoals andere tomaten, 4 trossen behouden met elk 3 tomaten.

    De dikste was 1041gr de lichtste woog 671gr.
    [img]http://www.plantaardig.com/groenteninfo/wp-content/uploads/tomaat_homestead-1Kopie.jpg[/img]
    [img]http://www.plantaardig.com/groenteninfo/wp-content/uploads/tomaat_homestead-2Kopie.jpg[/img]
    Bedankt voor de foto’s, Frans.

  11. ik heb dit jaar weer tomaten gezaaid van eigen overgehouden zaad van het ras “homestead” vleestomaat . voor de winter spit ik de grond met kort stalmest . tijden het telen om de 2weken vloeibare mest en heb altijd goede resultaten. ik zaai reeds eind februari. dit jaar was de kleinste tomaat 620gr en de zwaarste maar liefst 1042 gr(heb foto gestuurd naar site )

    groetjes

      1. heb de foto gisteren gestuurd naar “lezersbijdrage@plantaardig.com”
        ik weet ook niet waar deze dan geplaatst? dank wordt? kan U mij dat laten weten ? dank
        groeten

    1. Dag Roger, zeker niet de grootste vleestomaat maar wel de eenvoudigste om het zaad te kopen om voor de eerste maal zelf te zaaien: Pyros. Je kunt deze soort kopen, letterlijk op elke hoek van de straat. Het is zeker een eenvoudige om te proberen. De volgende jaren ga je zeker over naar andere soorten met andere behoeften en een waarschijnlijk minder eenvoudige manier van kweken. Je moet uiteraard beginnen met iets eenvoudigs om zo ervaring op te doen. Groetjes Tuinman Peter.
      Roger: pas volgend jaar te zaaien vanaf 15 maart.

  12. Ik heb vernomen dat bij het zaaien van zaden uit gekochte, voor ons lekkere tomaten het resultaat soms minder goede of zelfs vervormde tomaten is (een terugval naar de oer-tomaat). Is dat waar, heeft er daar iemand ervaring mee, en hoe kan je dat zien of voorkomen?

    1. Roger, als je echt 100% lekkere tomaten wilt oogsten uit eigen teelt koop dan zaden van: Coeur de Beuf, Pink Brandywine, Black Russian, of koop planten van die soorten. Groetjes Tuinman Peter

    2. Beste Roger
      Bij het nemen van zaden van hybriderassen is er inderdaad meestal een terugval naar de ouderlijnen en is het resultaat onvoorspelbaar.
      In de winkel zijn er alleen maar hybriderassen.
      Zelf zaad nemen kan wel van zaadvaste rassen, onder andere deze die Peter opsomt.

      1. Wel bedankt voor de informatie.
        Groetjes Roger

  13. Ik zaai mijn tomaten gelijk in kleine potjes die ik zet in een mini kasje gemaakt van twee op elkaar gedraaide groente bakjes waardoor een kasje ontstaat.

    Door dat ik gelijk in klein potjes zaai hoef ik niet te verspenen. Wel dun ik na opkomst de kiemen op 1 plantje per potje.

    Tip voor de lezer: Heb dit jaar tomaten zaden besteld bij zadenier. Scherp geprijsd, super snelle levering: http://www.zadenier.nl/c-1702241/tomatenzaden/

  14. ik zaai mijn tomaten half februari in verwarmde baken en laat ze kiemen op 25gr, daar na laat ik de temperatuur dalen naar 20 gr.als ik ze goed kan vast paken dan worden ze in potten ge stoken voor verder goed te kunne grooien en ze gaan te rug in de baken van 20gr, tot ze met hun kop tegen het deksel komen dan gaan ze er uit en worden ge woon op de tafel ge zet in de serre.en tegen half april dan zijn ze zo een 20a 25 cm dan gaan ze de volle grond in, in de serre.

    gr Etienne.

  15. het hele jaar spaar ik plastiek bakjes van rijst-bamie enz. dit zijn prima minie kastjes, en zijn lekker stevig, één gevuld met stekgrond en één er ondersteboven erop. dit is een prima methode om verdamping tegen te gaan, er zal condens ontstaan, welke weer terug vloeit in de stekgrond, je kan prima zien wanneer de zaden opkomen
    dit is te gebruiken voor bijna alle groenten en bloemzaden
    na gebruik schoonspoelen en ze zijn weer klaar voor een volgend gebruik of het volgende jaar

  16. Hallo,mijn man en zijn kameraad,hebben een prachtige manier uitgevonden om tomaten te zaaien,wat ik u graag wil vertellen.In de zomer kopen wij óók tomaten als het een b.v. een bijzonder soort is .Wanneer ze lekker zijn worden de zaden eruit gehaald en gaan ze keurig in gelid op ong. een afstand van een paar centimeter, 9 stuks ( of een paar minder)horizontaal en vertikaal op een velletje keukenrol papier.Hierop een ander velletje keukenpapier.Omdat het verse natte zaden, zijn plakken de velletjes op elkaar. Zo kunnen ze op een stapeltje bewaard worden tot het volgende seizoen.Dán een bak met aarde vullen, hierop een dubbel VELLETJE MÉT ZADEN leggen, een dun laagje aarde erover en bevochtigen.Laten groeien tot het moment van verspenen,wat nu heel gemakkelijk is omdat ze ruim genoeg staan! Én het papier is vanzelf verdwenen! Sukses!Tilly

  17. @tilly : dat iets zouden wel eens gewoon slakken kunnen zijn, dat is na de poezen mijn vijand nummer één voor de jonge tomatenplantjes.

    Zoals je op mijn blog (http://the666bbq.blogspot.com) kan lezen is mijn ‘succesformule’ voor het zaaien van tomaten het zaaien van ongeveer 4 zaadjes in krantenrolletjes van ongeveer 3cm doormeter, in gewone zaaigrond in een verwarmde propagator (max 22°C anders groeien ze te snel). Het voordeel van de krantenrolletjes is dat ik een rolletje uit de kast kan nemen zonder dat ik de zaailingen zelf noch de zaden die wat trager kiemen hoef te verstoren. Zo kan elk rolletje op eigen tempo onder het licht. Later verspeen ik ze nog eens in rolletjes van 5 en nog later in rolletjes van 8 of zo. Dat lijkt lastig die extra verspeenbeurten maar tomaten verdragen de verspeenbeurten goed, je kan de hoogte corrigeren door ze wat dieper te verspenen en elke verspeenbeurt gaan uiteraard alle plantjes nog eens door je handen voor een grondige inspectie zodat je toch al een goed idee krijgt welke de beste planten lijken.

    Mijn tips : niet te vroeg beginnen (maart is ruim vroeg genoeg voor ons klimaat) en voldoende licht. Krantenrolletjes en kweekkast zijn pure luxe waaraan je snel gewoon geraakt ;-) Blazen en strelen helpen ook om korte dikke zaailingen te krijgen (als iemand je uitlacht dan roep je maar ’thigmomorfisme’ terug en dan krimpen ze net zoals de plantjes ;-) )

  18. Mijn man is een hobbytuinier, met heel goed sukses teelt hij altijd vele soorten tomaten, nu heeft hij een groot probleem, namelijk : “iets” eet de allereerste 2 blaadjes van de zaailingen op. Heeft U misschien een antwoord op dit probleem?? B.v.b Heel hartelijk dank ,Tilly Wijnen Firet

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.